Uwarunkowany wzrostem produkcji rolnej oraz społecznym podziałem pracy
wzrost produkcji rzemieślniczej doprowadził do ważnego zjawiska
gospodarczego z okresu pełnego średniowiecza, jakim było odrodzenie
ekonomiczne miast, a także powstanie wielu nowych. Europa od XI do
XIII wieku traci swój wcześniejszy wiejski charakter, a życie miejskie
wraz z procesami urbanizacji oraz kolonizacji zewnętrznej (np. na
prawie niemieckim) ogrania coraz większą część kontynentu. Odradzały
się ośrodki miejskie na Zachodzie, które pamiętały czasy rzymskie
(Paryż, Londyn). Jednak rozwój rzemiosła i handlu wymuszał powstanie
nowych ośrodków miejskich (proces lokowania miast, np. na prawie
lubeckim, magdeburskim). Decydujące znaczenie przy lokacji miasta
miało korzystne położenie komunikacyjne: w pobliży morza, portów, w
przecięciu szlaków handlowych. Miasta stały się przede wszystkim
bardzo ważnym ośrodkiem handlu i produkcji (funkcje gospodarcze). Duże
miasta pełniły także funkcję centrum politycznego, kulturalnego oraz
religijnego.

W Europie Zachodniej miedzy XI a XIII wiekiem wykształcił się ustrój
polityczno-prawny miasta, jako samorządnej komuny miejskiej. Wszyscy
mieszkańcy korzystali z przysługujących im wolności, miejskie władze
sprawowały kontrolę nad handlem, finansami, administracją. Miasta
rządziły się własnymi prawami, a bezpośrednią władzę nad komuną
sprawował organ kolegialny - rada, a zasiadać w niej mogło nawet
kilkuset radców. Najpotężniejsze i największe miasta w północnych
Włoszech podporządkowały sobie rozległe terytoria i zdobyły na tyle
dużą samodzielność, że możemy mówić o wykształceniu się samodzielnych
miast-państw, miejskich republik.

W Europie Wschodniej mamy do czynienia z procesem lokowania miast na
prawie niemieckim. Początek wielkiej reformy miejskiej w Polsce, czyli
procesu lokacji miast i związanych z nią przekształceń
topograficznych, ustrojowych, gospodarczych i społecznych, przypada na
XIII wiek. Miasta w Europie Wschodniej nie zdołały się tak
usamodzielnić spod władzy właściciela miasta (najczęściej był to
książę). Mieszczanie, bowiem mieli wieczyste prawo użytkowania,
sprzedaży, kupna przydzielonego im terenu, lecz z tego powodu byli
zobowiązani do płacenia władcy czynszu. Mieszkańcy otrzymywali prawo,
któremu odtąd podlegali. Władzę książęcą wobec mieszczan
reprezentował wójt (sołtys). W połowie XIII wieku zaczęły się
kształtować władze miejskie - ława (trybunał sądowy), której
przewodniczył wójt, oraz rada. Od przełomu XIII i XIV wieku władzom
miejskim największych ośrodków z reguły udawało się wykupić wójtostwo.

Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, zwiększenie produkcji rolnej i
rzemieślniczej spowodowało ogromny wzrost obrotu pieniądzem. Pojawiły
się pierwsze banki (pierwszy powstał w Wenecji w 1156) które
prowadziły politykę kredytową i obieg wekslami. Powstawały pierwsze
kantory, które zajmowały się wymianą walut za niewielki procent
(rozmaitość wybijanych monet w Europie stanowiła duże utrudnienie w
handlu). W udzielaniu krótkoterminowych pożyczek pod zastaw
specjalizowały się lombardy. Wprowadzono nowe jednostki monetarne,
którymi obracano w całej Europie: - złoty floren i dukat oraz srebrny
grosz.

Zwiększona w wyniku wzrostu produkcji podaż oraz rosnący wraz z liczbą
ludności popyt spowodowały rozkwit kupiectwa europejskiego, które
wymieniało coraz większą masę towarów i pieniędzy. Kupcy szybko
zorientowali się, że właściwa forma organizacji daje im większą
skuteczność, czyli większe zyski. Większe możliwości dawała
koncentracja wysiłku i kapitałów kupieckich. Kupcy jednoczyli się więc
w gildiach i haznach. Gildia było to zrzeszenie kupców z jednego
miasta (kupiecki odpowiednik cechu), natomiast hanza był to związek
miast kupieckich najczęściej na jednym szlaku handlowym lub
obracających tym samym towarem. Obok hanz niderlandzkich, hanzy
londyńskiej najsłynniejsza i najsilniejsza była Hanza Niemiecka.
Przyjmuje się, że powstała w roku 1214 na mocy porozumienia pomiędzy
Hamburgiem a Lubeką. Dążyła do zmonopolizowania handlu pomiędzy
obszarem nadbałtyckim a zachodnią Europą. Z czasem ten związek miast
stał się potężną siłą polityczną, którą zwalczały miasta zrzeszone w
innych hanzach. Czołowe miejsce odgrywały w Hanzie miasta
północnoniemieckie, ale należały do niej także miasta na terenie
Szwecji, Państwa Zakonnego, Inflant, a także Polskie (Kraków, Gdańsk,
Wrocław, Toruń).

Nasilona wymiana handlowa doprowadziła do odbudowy handlu
dalekosiężnego w Europie oraz odnowienia i powstania nowych szlaków
handlowych. Handel połączył także świat arabski z zachodem i
słowiańszczyzną. Z Arabii i Bizancjum rozwożono po Europie korzenie,
wino, luksusowe tkaniny.

Dla gospodarki Europy najważniejsze były szlaki: lewańtyński,
północno-południowy i bałtycki. Pomiędzy najbardziej gospodarczo
rozwiniętymi obszarami Flandrii oraz północnych Włoch szczególnego
ekonomicznego znaczenia dorobiły się tereny francuskiej Szampanii. To
tutaj odbywały się największe jarmarki handlowe średniowiecza (6 razy
do roku w 4 miastach), na które zjeżdżali kupcy z całego kontynentu. Z
północy sprowadzano niewolników, futra i drewno. Kupcy z półwyspu
Apenińskiego zdobyli przewagę w handlu międzynarodowym docierając w
XIII wieku do Indii i Chin (wyprawa Marco Polo ).

Na przełomie XIII i XIV wieku przyszło jednak załamanie gospodarki,
zasiedlanie nieużytków doprowadziło do tego, że zabrakło wolnej ziemi
pod uprawy. Przeludnieniu towarzyszyło, bowiem ochłodzenie się klimatu
w Europie. Nastąpiła cała seria nieurodzajnych lat, a więc i klęska
głodu. Szalejąca w połowie XIV wieku dżuma spowodowała wyludnienie
znacznych obszarów Europy. Kryzys udało się dopiero przezwyciężyć w XV
wieku. Ziemia nie służyła już tylko do produkcji rolnej, szereg
gospodarstw zamieniono na pastwiska dla owiec, wiele pól obsiewano
lnem i konopią, a wszystko sprzyjało rozwojowi przemysłu
sukienniczego.

Kryzys, jaki w XIV w. dotknął europejską wieś, nie oszczędził także
terenów miejskich. Poważne straty wyrządziła zarówno epidemia dżumy,
jak i zastój rolnictwa a także pojawiły się problemy ze zbytem
artykułów rzemieślniczych. Ograniczono liczbę mistrzów cechowych, aby
zmniejszyć produkcję rzemieślniczą, ale to zaowocowało pojawieniem się
wielu partaczy. Kryzys udało się przezwyciężyć, głównie dzięki
napływowi ludności wiejskiej. Pojawił się nakład (chałupnictwo), jako
nowa forma organizacji produkcji. Polegał on na tym, że właściciele
warsztatów rzemieślniczych nabywali surowiec, a potem przekazywali go
do obróbki zwykłym rzemieślnikom lub wiejskim chałupnikom. W ten
sposób doprowadzali do ich uzależnienia od siebie, dyktując ceny
produktu i przejmując jego zbyt.